Doden herdenken: heilige plicht, goede gewoonte, of onvoltooid rouwproces?

Volgens verschillende bronnen werd Samhain in 998 door de abt van Cluny gekerstend en kreeg het toen de naam Allerheiligen. Andere bronnen daarentegen beweren dat paus Gregorius IV het feest Allerheiligen in 837 heeft ingevoerd. Halloween dat vanuit de Verenigde Staten de laatste jaren ook in Europa populair wordt met masquerades, uitgesneden pompoenen en horrorfilms, is als All Hallow’s Eve door Ierse migranten vanaf 1800 meegereisd over de Atlantische Oceaan. Dit werd op de avond van 31 oktober gevierd en is terug te leiden op Samhain.

1 november: Allerheiligen en de relatie met de zondag voor de Vervolgde Kerk

Het al genoemde Allerheiligen wordt bij de rooms-katholieken en anglicanen op 1 november gevierd ter nagedachtenis aan alle heiligen en martelaren. In de oosters-orthodoxe kerk kent men een dergelijk feest ook, maar dan op de eerste zondag na Pinksteren, niet toevallig ook de jaarlijkse zondag voor de Vervolgde Kerk van Open Doors om de eigentijdse martelaren, vervolgde christenen te gedenken in preken, gebeden en praktische ondersteuning.

Ik las onlangs in Wandelen naar wijsheid dat de opkomst van de verering van heiligen en martelaren tred houdt met de opkomst van de rooms-katholieke kerk als staatsgodsdienst vanaf de 4e eeuw. Als martelaar voor je geloof sterven betekent een snelle thuiskomst bij je Hemelse Vader. Zodra het christendom algemeen in het voormalige Romeinse rijk  werd erkend en vervolging een uitzondering werd, kostte het – hoe bizar – moeite om als martelaar te sterven. Ontzag voor hen die de verspreiding van het christendom mogelijk hebben gemaakt, voedt de verering en speciale feesten en heiligendagen.

2 november: Allerzielen, kruisje, steen of naamsvermelding in een boek

Met Allerzielen worden de overledenen herdacht en wordt een requiemmis opgedragen in de rooms-katholieke kerk. Nabestaanden plaatsen bloemen op het graf. Allerzielen is een dag om speciaal te bidden voor alle zielen die nog niet in de hemel zijn, maar in het vagevuur.  Je kunnen zeggen dat er voor een behouden vaart over de doodrivier wordt gebeden. Allerzielen stamt uit de benedictijner kloostertraditie van Cluny, waar Odilo van Cluny het in 998 voor het eerst liet vieren. In de 13e eeuw kreeg het de naam Allerzielen. Hoe populair Allerzielen in ons nuchtere Nederland kan zijn, bewijst de jaarlijkse viering in Volendam.

Als er in het kerkelijk jaar een begrafenis vanuit een rooms-katholieke kerk plaatsvindt, wordt in de kerk een kruisje met de naam van de overledene. Op de eerstvolgende Allerzielen komt de familie van de overledene naar de mis om het kruisje in ontvangst te nemen. Dat doet denken aan de moderne gebruiken in de Protestantse Kerk Nederland om namen van overledenen uit de eigen gemeenschap op een steen te schrijven en die tot het begin van het nieuwe kerkelijk jaar op een tafel ten toon te stellen, of in een gedachtenisboek te noteren. Diverse kerkgemeenschappen zoals in Goor of Heemstede leggen uit wat er gedaan wordt.

Wat zegt de Bijbel?

Goede vraag. Je komt er geen instructies tegen om doden te herdenken, vieringen te houden op begraafplaatsen, vreugdevuren te ontsteken, of gedachtenisboeken te tekenen. In de Bijbel is geen vagevuur. Wel wordt er gerouwd (denk aan Jakob over Jozef, de Israëlieten over Mozes’s dood, Jezus over Lazarus, etc.). Met een ander rouwen helpt je stil te staan bij je eigen sterfelijkheid. Koning Salomo deelt in Prediker 7 zijn levensles hierover: “Het is beter dat je naar een huis vol rouw gaat dan naar een huis vol feestrumoer, want in een huis vol rouw eindigt iedereen. Dat neme ieder mens zijn leven lang ter harte. Je kunt beter droevig zijn dan vrolijk, want bij een droevig gezicht maakt het hart het goed. De gedachten van de wijze zijn graag in een huis vol rouw, die van een dwaas in een huis vol plezier.”

Zoals ik hierboven heb beschreven, zijn Allerheiligen en Allerzielen vele eeuwen na Christus bij de kerstening van Europa, waar andere geloven en gebruiken golden en overgenomen zijn, al dan niet voorzien van een (goedbedoeld) christelijk sausje.

Helpen bij rouwverwerking

Afscheid nemen is pijnlijk. Jaren met een dierbare partner, een geliefd kind, ouder, of grootouder geleefd te hebben, en dan zonder verder moeten, kost tijd en aandacht. Daar kan een (kerk)gemeenschap helpen, net als vrienden en familie, rond de uitvaart, maar zeker ook daarna.

Verhalen vertellen, foto’s uit het leven van de overledene laten zien, etc. kunnen helpen. Mettertijd zal de aandacht verslappen, de overledene niet meer dagelijks herdacht worden. Dan kan een bezoek op de geboorte-, sterf- of trouwdag nog een moment zijn, daar speelt een Eeuwigheidszondag eind november in protestantse kerken, of Allerzielen bij de rooms-katholieken op in. Je kunt je verlies niet willen nemen, kamers onaangeroerd laten, zelf niet verder willen leven, van de overledene een heilige maken, inclusief een heiligdom met offers en andere rituelen.

Waarom zou je dat wel of niet doen? Brand je kaarsen voor overledenen? Bid je voor hen en wat bid je dan? Ga je tegen een grafsteen of foto van een overledene praten? Krijg je hulp bij rouwverwerking of moet je het alleen rooien? Durf je los te laten?